Cecylia Kuta

W książce opisano funkcjonowanie niezależnego krakowskiego ruchu wydawniczego w latach 1976–1990. Ujęcie tematu różni się nieco od analiz drugiego obiegu prezentowanych w publikacjach ukazujących się w ostatnich latach. W opracowaniu starano się bowiem nie tylko ukazać lokalną specyfikę drugiego obiegu, ale również przedstawić skalę całego zjawiska, a także stopień infiltracji podziemia wydawniczego przez tajne służby. W pracy skupiono się na drukach ciągłych oraz drukach zwartych wydawanych poza cenzurą, ukazujących się w Krakowie od drugiej połowy 1976 do 31 sierpnia 1990 r., publikowanych zarówno przez struktury opozycyjne, jak i grupy z nimi niezwiązane. Ze względu na specyfikę opisywanego zagadnienia niemożliwa okazała się w pełni symetryczna analiza typów publikacji drugoobiegowych prezentowana w kolejnych rozdziałach. Dlatego też dla uporządkowania tematyki przyjęto układ problemowo-chronologiczny, co przy bogactwie analizowanej problematyki pozwoliło podzielić tekst na cztery części, te z kolei na dwanaście rozdziałów i kilkadziesiąt podrozdziałów. Scharakteryzowano najważniejsze pisma i wydawnictwa, opisano techniki druku i sposoby kolportażu, dużo uwagi poświęcono działaniom aparatu represji, który zwalczał niezależny i podziemny krakowski ruch wydawniczy. Zamieszczone w książce tabele i wykresy syntetycznie podsumowują ustalenia badawcze.

Ruch społeczny „Solidarność”, który stanął przeciw władzy komunistycznej w latach osiemdziesiątych, nie ograniczał się do pracowniczego związku NSZZ „Solidarność”. Współtworzyły go inne grupy społeczne, w tym również środowiska rolnicze. Walka o rejestrację NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarności”, do której ostatecznie doszło w maju 1981 r., stanowiła jedno z głównych pól konfliktu z władzą po Sierpniu ’80.

The cooperation between Central European countries: Czechoslovakia, Poland and Hungary informally referred to as the Visegrad Triangle, and after the split of Czechoslovakia as the Visegrad Four or the Visegrad Group (V4), has its historical and cultural roots in the past centuries. The above countries share common ideas, history, projects and plans for the future built on multiple levels, but also common political and economic past, social relations and finally cultural legacy. In each of these countries Christianity is inextricably linked to the beginnings of the statehood and the development of the national identity. Their close religious relations have for centuries been maintained by the cult of the same heroes, leaders and saints. Over the period of a thousand years political alliances have been established against common enemies. Also, the common experience of Communism is a significant connecting element between these nations. This publication is the outcome of the individual and joint scientific research, meetings, discussion sessions, academic conferences and exchange of thoughts. The authors represent different countries, academic institutions and research teams. Their common goal is to depict the national identity of the countries of the Visegrad Group, show the elements that connect these countries, and expose their common cultural legacy, particularly the traditional culture, as well as the cultural legacy of Europe. Współpraca państw środkowoeuropejskich: Czechosłowacji, Polski i Węgier określanych nieformalnie najpierw jako Trójkąt Wyszehradzki, a po rozpadzie Czechosłowacji, jako Czworokąt Wyszehradzki lub Grupa Wyszehradzka (V4), ma swoje historyczne i kulturowe korzenie w minionych wiekach. Kraje te łączą nie tylko wspólne idee, historia, projekty i plany na przyszłość budowane na kilku płaszczyznach, ale również wspólna przeszłość polityczna, gospodarcza, stosunki społeczne i wreszcie – dziedzictwo kulturowe. W każdym z tych krajów chrześcijaństwo wiąże się nierozerwalnie z początkami państwowości i rozwojem tożsamości, a silne związki religijne są podtrzymywane od wieków przez kult tych samych bohaterów, przywódców i świętych. Na przestrzeni tysiąca lat zawiązywano sojusze polityczne przeciwko wspólnym wrogom. Wspólne negatywne doświadczenie komunizmu stanowi ważny element łączący nasze narody. Publikacja jest pokłosiem badań naukowych indywidualnych i zespołowych, spotkań, konwersatoriów, konferencji naukowych, wymiany myśli. Autorzy reprezentują różne kraje, środowiska, placówki naukowe i zespoły badawcze. Wspólnym celem postawionym przez nich było ukazanie tożsamości narodowej krajów Grupy Wyszehradzkiej, pokazanie elementów łączących te cztery kraje, wyeksponowanie wspólnego dziedzictwa kulturowego, ze szczególnym uwzględnieniem kultury tradycyjnej, a także wyeksponowanie dziedzictwa kulturowego Europy.

Zbiór jedenastu artykułów poświęconych Solidarności Walczącej, z wyróżnieniem Autonomicznego Wydziału Wschodniego. Autorzy opisali struktury Solidarności Walczącej, formy jej działalności i współpracę z opozycją antykomunistyczną w krajach bloku wschodniego. Odrębną część opracowania stanowią wspomnienia przedstawicieli organizacji gruzińskich, tatarskich, ukraińskich i litewskich dotyczące pomocy udzielanej przez Solidarność Walczącą ugrupowaniom antysowieckim działającym w ZSRS. Pierwszoplanowym celem kilkuosobowej grupy tworzącej Autonomiczny Wydział Wschodni była konsolidacja środowisk antykomunistycznych w Europie Środkowo-Wschodniej, zwłaszcza na terenie Związku Sowieckiego. Finalnym rezultatem prowadzonych działań miał być rozpad imperium sowieckiego, co nastąpiło w 1991 r. „Myślę, że byliśmy naprawdę porządną, polską dyplomacją. Nie mieliśmy za bardzo środków, doświadczenia, jedynie szczere chęci” — stwierdził po latach jeden ze współpracowników Autonomicznego Wydziału Wschodniego Solidarności Walczącej.

Książka „»Działacze« i »Pismaki«. Aparat bezpieczeństwa wobec organizacji katolików świeckich w Krakowie w latach 1957–1989” jest monografią opisującą działania bezpieki wobec środowisk katolickich w Krakowie po 1957 r. Składa się z dwóch części. Część pierwszą poświęcono środowiskom tzw. łagodnej opozycji. Kolejne rozdziały dotyczą „Tygodnika Powszechnego” i „Znaku” (Rozdział I), Klubu Inteligencji Katolickiej (Rozdział II), krakowskiego Oddziału Polskiego Związku Katolicko-Społecznego (Rozdział III). Część druga opisuje Wojewódzki Oddział Stowarzyszenia PAX w Krakowie (Rozdział IV) oraz Chrześcijańskie Stowarzyszenie Społeczne (Rozdział V). Przedstawiono działalność wymienionych wyżej organizacji i środowisk katolików świeckich na terenie Krakowa. Ukazano ich genezę, specyfikę i charakter. Przede wszystkim jednak przedstawiono mechanizm działania tajnych służb PRL w odniesieniu do tych grup. Do publikacji dołączono aneks zawierający zdjęcia i opis przebiegu służby funkcjonariuszy aparatu represji, którzy brali udział w inwigilacji poszczególnych środowisk. Ramy chronologiczne, w których zamknięto problematykę książki, obejmują lata 1957–1989. Pierwsza z tych dat to czas bezpośrednio po przełomie październikowym, w następstwie którego powstały okoliczności sprzyjające rozwojowi istniejących i powstaniu nowych organizacji katolików świeckich. Końcem zaś jest rok 1989, kiedy to wraz z transformacją ustrojową w Polsce, rzutującą na wydarzenia w innych krajach europejskich, także wymienione organizacje zdecydowanie zmieniły swoje oblicze. Opracowanie zostało napisane na bazie szerokiej kwerendy źródłowej obejmującej kilka archiwów. Wykorzystano też liczne źródła czasopiśmiennicze. Książka jest pierwszym tego typu przekrojowym ujęciem regionalnym w skali ogólnopolskiej i stanowi przyczynek dla rozwoju badań nad dziejami środowisk katolickich w PRL.

Opracowane przez Cecylię Kutę wydawnictwo źródłowe to najnowsza publikacja dotycząca małopolskiej „Solidarności” w latach 1980–1989, zawierająca niemal dwieście różnorodnych dokumentów wytworzonych przez Służbę Bezpieczeństwa. W pierwszej części przedstawiono dokumenty Sprawy Obiektowej krypt. „Związkowcy”, która prowadzona była przez Wydział III-A/Wydział V SB KW MO w Nowym Sączu przeciwko strukturom NSZZ „Solidarność” na terenie tego województwa w latach 1980–1983. Dotychczasowe edycje źródeł skupiają się głównie na Krakowie, omijając pozostałe dwa wojewódzkie ośrodki „Solidarności” w Tarnowie i Nowym Sączu, dlatego chociaż w minimalnym stopniu starano się wypełnić tę lukę, prezentując materiały, które w sposób przekrojowy dokumentują historię związku na tym terenie. Zebrane w drugiej części materiały, pochodzące ze sprawy krypt. „Gotowość”, to wybór z siedemnastu tomów akt sporządzonych w różnych wydziałach krakowskiej SB, dotyczących przygotowania do siłowej rozprawy z NSZZ „Solidarność”, czym było ostatecznie wprowadzenie stanu wojennego. Dokumenty dokładnie ilustrują kompleksowe przygotowania do tej operacji, a także opisują przebieg pierwszych dni stanu wojennego, widzianych z perspektywy komendanta wojewódzkiego MO w Krakowie, oraz wybrane działania SB i MO podejmowane do października 1982 r. w związku z delegalizacją NSZZ „Solidarność”. W trzeciej części książki zaprezentowano dokumenty Sprawy Operacyjnego Sprawdzenia krypt. „Arena”, prowadzonej przez Wydział III-1 SB KW MO w Krakowie przeciwko środowiskom akademickim Krakowa. W kolejnej części znalazły się materiały dotyczące sprawy TW „Return”. Opisują one werbunek przewodniczącego Zarządu Regionu Małopolska NSZZ „Solidarność” Wacława Sikory, a następnie skuteczną próbę zerwania przez niego kontaktów z SB. W ostatniej, najbardziej różnorodnej części, oprócz materiałów stanowiących uzupełnienie dokumentów zebranych w pierwszych czterech częściach zamieszczono wybrane dokumenty spraw prowadzonych przeciwko osobom związanym z niezależną poligrafią. Wśród nich materiały Sprawy Operacyjnego Rozpracowania krypt. „Plastycy”, prowadzonej przez pion V DUSW w Nowej Hucie, w wyniku której udało się SB zlikwidować podziemne drukarnie pism „Aktualności” i „Zomorządność”. Ponadto zaprezentowano dokumenty sprawy krypt. „Brzoza”, prowadzonej przez Wydział III-1 WUSW w Krakowie z 1986 r., mającej na celu likwidację niezależnej poligrafii i kolportażu takich pism, jak „Arka”, „Promieniści” czy „Hutnik”. Prezentowane dokumenty zostały uzupełnione szczegółowymi przypisami dotyczącymi występujących w tekście wydarzeń, tytułów pism czy struktur związkowych. Kilkaset przypisów zawiera krótkie biogramy działaczy opozycji, funkcjonariuszy SB oraz osobowych źródeł informacji. Całość książki otwiera wstęp Jarosława Szarka przedstawiający zarys historii i struktury małopolskiej „Solidarności”. Opracowany przez Cecylię Kutę wybór dokumentów stanowi ważne uzupełnienie historii aparatu represji w PRL, znacznie poszerzające wiedzę o działaniach SB wobec „Solidarności” w Małopolsce.