Małgorzata Abassy

Aleksander Siergiejewicz Gribojedow pozostaje centralną postacią rosyjskiej kultury, chociaż od jego tragicznej śmierci w Teheranie, w roku 1829, minęło prawie dwieście lat. Urósł on do rangi symbolu straconych szans. Autor komedii politycznej Mądremu biada, która przyniosła mu światową sławę, wybitny dyplomata i twórca innowacyjnego projektu ekonomicznego został złożony na ołtarzu interesów imperium. Przebyta przez Gribojedowa droga staje się udziałem wszystkich tych, którzy dojrzewają do samodzielności przez odłączenie się od grupy, do której wcześniej przynależeli bezrefleksyjnie. Gdy kontestowanym systemem jest imperium, z właściwym mu mechanizmem pochłaniania jednostkowego potencjału na rzecz wzmocnienia siły militarnej, opór wobec wyzwalającej się z zależności jednostki przyjmuje różne formy: od jej marginalizacji i odsunięcia od ważnych decyzji aż do unicestwienia. Los pisarza-dyplomaty prowokuje pytania o zadania i możliwości działania rosyjskiej inteligencji również we współczesnych warunkach społeczno-politycznych Rosji i na arenie międzynarodowej.

System polityczny Islamskiej Republiki Iranu reprezentuje swoistego rodzaju strategię kulturową. Jego rozwój i transformacja, włączając w nie przemiany modernizacyjne jako reakcję na wyzwanie cywilizacji zachodniej, obecnie weszły w stadium kryzysu, to znaczy granicznego napięcia między pragnieniem zachowania status quo a koniecznością dokonania zmian. Poprzednie kryzysy zakończyły się rewolucjami: konstytucyjną (1905–1911) i islamską (1979). Nadciągająca trzecia rewolucja odsłoni kolejną odpowiedź Iranu na modernizacyjne wyzwanie Zachodu, rzucone na początku XIX wieku. Z puntu widzenia zaburzenia zdolności sterowniczej, by przejąć system i zmienić jego tożsamość, najskuteczniejsze byłoby osłabienie akumulatora:poprzez blokadę dopływu środków do systemu oraz utrudnienie ich przepływu w systemie. Takie próby były już podejmowane w czasach embarga i sankcji gospodarczych i z dużym prawdopodobieństwem będą kontynuowane. Drugi, nieco trudniejszy i bardziej czasochłonny sposób zaburzenia zdolności sterowniczej to wojna informacyjna – poprzez rozpoznanie słabych punktów torów komunikacyjnych między modułami, rozbudowanie siatki szpiegów i agentów, a następnie wytworzenie narzędzi komunikowania się z tymi członkami społeczeństwa, którzy kontestują zastany porządek. Świadomość potencjału energetycznego symboli w przestrzeni kulturowej pozwala na skuteczne sterowanie emocjami społeczeństwa nie tylko szyickim przywódcom, lecz także potencjalnym antagonistom obecnego systemu politycznego. Profesor nadzwyczajny, dr hab. Małgorzata Abassy – kulturoznawca i literaturoznawca, rusycystka i iranistka. Kierownik Zakładu Nowożytnej Kultury Rosyjskiej i Teorii Systemów Kulturowych w Instytucie Rosji i Europy Wschodniej. Od 1994 roku związana z Uniwersytetem Jagiellońskim. Obszary zainteresowań badawczych to: rosyjska inteligencja, kulturowe uwarunkowania odmienności Rosji i krajów islamskich od Zachodu, stosunki rosyjsko-irańskie i polsko-rosyjskie na fundamencie kultury, literatura piękna i publicystyka jako narzędzia kształtowania świadomości narodowej oraz źródło wiedzy o historii i mentalności narodów.

Książka podejmuje problematykę irańskiej inteligencji – jej genezy, odmienności i podobieństw w porównaniu z zachodnioeuropejskimi intelektualistami oraz rosyjską intelligentsia, sposobu funkcjonowaniu w rodzimej kulturze oraz mierzenia się z problemami kolonializmu, modernizacji i sekularyzacji. Zagadnienie jest rozpatrywane na tle sytuacji społeczno-politycznej i ekonomicznej dziewiętnastowiecznej Persji, transformacji systemu edukacji oraz zmian w zakresie tradycyjnych paradygmatów kulturowych. Irańska inteligencja, jako grupa dojrzała ideowo, pojawiła się na przełomie XIX i XX wieku, na tle wydarzeń znanych jako Rewolucja Konstytucyjna (enqelab-e maszrute). Treść konstytucji, wypracowana w wyniku kompromisu między różnymi formacjami inteligencji, odzwierciedliła zmiany, jakie zaszły w świadomości wykształconych elit od czasów pierwszego impulsu do modernizacji do przełomu XIX/XX wieku, a także wskazała na ostateczny rezultat walki o społeczne przywództwo i wpływy polityczne między elitami świeckimi – dworskimi (umiarkowanymi) i radykalnymi (związanymi z rosyjskimi nurtami socjaldemokratycznymi) a szyickim duchowieństwem. Religijne oraz świeckie korzenie ruchu konstytucyjnego oraz odczytywanie zdarzeń przez pryzmat złożonych struktur znaczeniowych ukrytych za pojęciami zolm (ucisk, przemoc) i adalat (sprawiedliwość) spowodowały fuzję sprzecznych elementów. Radykalizacja ruchów o korzeniach religijnych i ich przeradzanie się w antyreligijne oraz wykorzystywanie symboliki religijnej do realizacji świeckich celów jest jednym z ciekawszych problemów, dotyczących Iranu – również współczesnego.

siążka jest pracą pionierską, po raz pierwszy bowiem podjęto próbę porównania związanych z postępem i modernizacją zjawisk zachodzących w tych dwóch, na pierwszy rzut oka, obcych sobie kulturowo i historycznie krajach. Teza, którą Autorka z powodzeniem udowadnia, brzmi:„modele kultury rosyjskiej i irańskiej wykazują podobieństwa typologiczne, a reakcja obydwu kultur na zderzenie z modernizacją jest determinowana przez wewnętrzne mechanizmy rozwoju i ochrony tożsamości kulturowej w dużo większym stopniu niż przez czynniki zewnętrzne". Niezwykle ciekawe dla filologów, a także dla kulturoznawców są tu refleksje Autorki nad znaczeniami słów, używanych przez grupy kulturotwórcze, refleksje na temat istoty języka i jego miejsca w systemie kultury, a także konstatacja, iż zetknięcie się kultur rosyjskiej i irańskiej z modernizacją zainicjowało zmiany w sferze wyobrażeń na temat rzeczywistości. Z recenzji dr hab. Kingi Maciuszak, prof. UJ Zarówno cel badań, jak i podporządkowane mu zadania badawcze wskazują na oryginalne i twórcze podejście do podjętej w rozprawie problematyki. Oryginalne jej ujęcie zostało dodatkowo wyeksponowane poprzez wprowadzenie perspektywy „przekładu kultur" - przejmowania znaków i związanych z nimi treści określonego obszaru kulturowego przez inną kulturę oraz związane z tego typu transgresją problemy. Ze względu na złożoność poruszanej w pracy problematyki, cel badawczy oraz wynikające z niego zadania Autorka posłużyła się kryteriami semiotyki oraz antropologii kulturowej i aksjologicznej, które osadziła na gruncie historii kultury. Z recenzji prof. dr hab. Anny Raźny