Tomasz Mościcki

Warszawskie sezony teatralne 1945–1949 Tomasza Mościckiego są drugą już pionierską próbą pokazania życia teatralnego stolicy tuż po wojnie, po przychylnie przyjętej kronice Teatry Warszawy 1944–1945. Autor kontynuuje opowieść o warszawskich scenach, pokazując, jak szybko odbudowywało się życie artystyczne stolicy. To fascynująca wyprawa w historię pierwszych powojennych lat Polski, widziana właśnie przez teatr. Autor prowadzi czytelnika szlakiem istniejących wówczas, dziś w dużej części zapomnianych, teatralnych miejsc, przypomina historię teatrów istniejących do dziś, ale i tych, które zniknęły, ustępując miejsca odbudowującej się Warszawie. Książka przynosi obraz życia teatralnego całkowicie odmienny od utartych przekonań o jego ubóstwie w pierwszych latach po wojnie. Jest to życie niesłychanie bogate i szybko zmieniające swój kształt. Książka opowiada także o codziennym życiu warszawskiego teatru, zwyczajach, warunkach życia i pracy aktora, zarobkach, a także o sprawach wstydliwie ukrywanych przed publicznością, a bulwersujących wówczas artystyczne środowisko.

Do dziś nie ukazała się publikacja dokumentująca 1939 rok w warszawskim teatrze, systematyzująca i zbierająca informacje o tym, jak w ostatnich dniach Dwudziestolecia Międzywojennego wyglądał repertuar warszawskich scen - od Teatru Narodowego i Polskiego aż po scenki kabaretowe, teatry rosyjski i żydowski. Jak przyjmowano i oceniano wówczas życie teatralne, jak było zorganizowane, a wreszcie: jak dokonała się zagłada tego świata i jak wyglądał on w pierwszych miesiącach niemieckiej okupacji Książka jest próbą zebrania tych faktów w formie kroniki. Podzielona na 12 rozdziałów odpowiadających 12 miesiącom. Wydarzenia teatralne i wokółteatralne opatrzone są cytatami z ówczesnej prasy, relacjami świadków epoki, fragmentami pamiętników i wspomnień, a także - co ważne przy publikacjach tego rodzaju w miarę wyczerpującą bibliografią recenzji spektakli i wydarzeń opisywanych w tej kronice.

25 listopada 1967 roku w Teatrze Narodowym odbyła się premiera Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka. W ten szczególny sposób dyrektor Dejmek, jeden z najwybitniejszych twórców teatralnych drugiej połowy XX wieku, postanowił uczcić pięćdziesiątą rocznicę wybuchu Rewolucji Październikowej. Uważał, że nie ma w literaturze światowej większego niż Dziady utworu wymierzonego w despotyzm carskiej Rosji. Przedstawienie wywołało niezadowolenie władz PRL. Zarzuciły mu antyradzieckość i religianctwo. Cenzura zatrzymała większość recenzji, a I sekretarza PZPR, Władysław Gomułka, oskarżył Dejmka o „wbicie noża w plecy przyjaźni polsko-radzieckiej”. Po kilku przedstawieniach zapadła decyzja o zakazie dalszego grania Dziadów. W powojennej historii Polski Dziady Adama Mickiewicza, wyreżyserowane przez Kazimierza Dejmka w Teatrze Narodowym jesienią 1967 roku, były jednym z najważniejszych wydarzeń – tak artystycznych, jak i politycznych. Premiera i szybki zakaz wystawiania Dejmkowskiej inscenizacji uruchomił ciąg zdarzeń znany dziś jako Marzec '68. Znane są reperkusje tych wydarzeń – masowe aresztowania wśród rodzącej się dopiero antykomunistycznej opozycji. Ujawniły się też w całej pełni pęknięcia wewnątrz ekipy sprawującej wówczas władzę, co w konsekwencji doprowadziło do odsunięcia ówczesnego pierwszego sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki i postępującej erozji komunistycznego reżimu. Dejmkowskie Dziady są prawdziwym fenomenem – rzadko zdarza się, by przedstawienie teatralne było tak wyraźnym i efektownym impulsem rozpoczynającym poważne zmiany polityczne.

Książka jest próbą opisania początków powojennego życia teatralnego Warszawy, a także poprzedzających je wydarzeń roku 1944. Ten okres dziejów naszych scen jest wciąż mało znany, a zebrane tu w formie kroniki fakty składają się na fascynujący obraz przemian warszawskiego teatru, ze wszystkimi dokonaniami, ale i moralnymi dylematami, nierozstrzygniętymi do dziś.