Gershom Scholem

Gershom Scholem (1897–1982), urodzony w Berlinie, w 1923 roku wyemigrował do Palestyny i został profesorem w późniejszym państwie Izrael. Był światowej sławy historykiem, badaczem judaizmu (przekłady innych jego prac opublikowane w Wydawnictwie Aletheia: "Mistycyzm żydowski i jego główne kierunki", 2007, 2020; "O mistycznej postaci bóstwa", Warszawa 2010; "Kabała i jej symbolika", Warszawa 2014, 2020; "O podstawowych pojęciach judaizmu", Warszawa 2015). Stał się autorytetem w dziedzinie badań nad mistycyzmem żydowskim, a także nad ważnym, nieortodoksyjnym nurtem judaizmu – kabałą, której współczesna postać narodziła się pod koniec średniowiecza i długo współistniała z tradycyjnym kultem. Jej kanonicznym dziełem jest średniowieczna Księga Zoharu, a najwybitniejszym twórcą Izaak Luria (XVI wiek). Kabaliści rozwijali zawrotne, urzekające śmiałością i poezją wizje, interpretacje Biblii, które wyrastały po części z mistycyzmu i neoplatonizmu. Dzieło Scholema ma charakter encyklopedyczny. Składają się na nie trzy części: Teoria, Zagadnienia i Osoby, w których autor omawia istotę doktryny kabalistycznej i przedstawia jej głównych twórców. W powszechnym odbiorze kabała jest najlepiej znana ze swoich obrzeży, po których poruszali się samozwańczy mesjasze, prorocy i przywódcy jak Sabataj Cwi (XVII wiek) czy Jakub Frank (XVIII). Popularne hasła kojarzone z taką pseudokabałą – dybuk, golem, biała magia, satanizm, masoneria czy chiromancja – zyskują w opracowaniu Scholema historyczny kontekst i wyjaśnienie.

Dzieła Gershoma Scholema (1897-1982) należą dziś do najwybitniejszych osiągnięć historii judaizmu zwłaszcza w dziedzinie kabały i mistyki. Wystarczy wspomnieć Mistycyzm żydowski (wyd. pol. 2007). W O mistycznej postaci... (1962) Scholem opisuje fascynujący moment w dziejach judaizmu, gdy mityczne obrazy przechodzą w mistyczną symbolikę. Na podstawowe pytanie, czy Bóg ma jakąś postać, czy też raczej jest bezpostaciowy, usiłowano najpierw odpowiedzieć w sferze egzoterycznej za pomocą naiwnych antropomorfizmów. Wraz z nadejściem kabały w epoce średniowiecza jej ezoteryka skorzystała z tych wizji, adaptując je w charakterze mistycznych symboli. Bóg zajął nowe miejsce w świecie, inne niż odległy starotestamentowy Jahwe, ale też odmienne od miejsca abstrakcyjnego Boga filozofów. Stawał się żywym bóstwem ściśle związanym z własnym dziełem stworzenia. Scholem analizuje głównie okres rozwoju kabały, ale poświęca też wiele miejsca chasydyzmowi na ziemiach polskich i mistycznemu sensowi określeń "cadyk" i "chasyd". Książka jest zarazem przewodnikiem po głównych pojęciach mistyki żydowskiej, takich jak ciało astralne, wędrówka dusz czy imiona Boga.

Gershom Scholem (1897–1982) był i pozostaje najwybitniejszym współczesnym historykiem judaizmu. Urodzony w Berlinie, wyemigrował do Palestyny jeszcze w międzywojniu, przed powstaniem państwa Izrael i osiadł tam na resztę życia. Zajmował się przede wszystkim mistyką żydowską i z tej właśnie perspektywy przedstawia w niniejszych wykładach z przełomu lat 50. i 60. XX wieku podstawowe pojęcia judaizmu, takie jak Bóg, stworzenie, objawienie, tradycja i zbawienie. Wydobywa związki między historycznymi nurtami – jak wpływ neoplatonizmu na pojmowanie biblijnego Boga czy stwarzanie „z czegoś” w starożytnej mitologii a stwarzanie „z niczego” w religii, porównuje judaistyczną ideę mesjanizmu z jej chrześcijańską wersją. W tych wykładach, tak jak w całej swojej twórczości, Scholem „rehabilituje” żydowską mistykę, a zwłaszcza kabałę, wykazując, że nie była ona marginalnym nurtem judaizmu, lecz determinowała samą jego istotę. Jednocześnie mistyka stanowiła wynik spotkania (i starcia) myśli biblijnej ze spekulatywną, w tym przypadku neoplatońską (tak jak chrześcijańskiego Boga współokreślił „Bóg filozofów”). Niniejsza prezentacja „podstawowych pojęć” nie jest więc ich prostym encyklopedycznym opisem, lecz wprowadza nas od razu w samo meritum myśli Scholema, której poświęcił on 60 lat swojego życia w najtrudniejszej fazie historii ubiegłego wieku.

"Mistycyzm żydowski i jego główne kierunki" napisał Gershom Scholem (1897–1982), urodzony w Berlinie, żyjący od 1923 roku w Palestynie i potem w Izraelu historyk, badacz judaizmu (przekłady innych jego prac opublikowane w Wydawnictwie Aletheia: "O mistycznej postaci bóstwa", Warszawa 2010; "Kabała i jej symbolika", Warszawa 2014; "O podstawowych pojęciach judaizmu", Warszawa 2015). Książka ta, wydana po raz pierwszy w wersji angielskiej w USA w 1941 roku (wersja niemiecka w 1957 roku), stanowi główne dzieło autora, a zarazem kanon nowej dyscypliny, którą Scholem stworzył: historii mistyki żydowskiej. Przez mistykę religijną rozumiał za Tomaszem z Akwinu „poznanie Boga w bezpośrednim doświadczeniu wewnętrznym”. Mistycyzm miałby przywracać pierwotną jedność świata, która cechowała świat mityczny, a więc w pewien sposób, na nowym poziomie restytuować mit. W nowym opisie Scholema żydowski mistycyzm objął znacznie szerszy zakres zjawisk, niż uprzednio przyjmowano: nie tylko średniowieczną kabałę, lecz także XVI-wieczną kabałę Izaaka Lurii, kontrowersyjny ruch Sabbataja Cwi, a także chasydyzm na ziemiach polskich z Baal-Szem Towem. W interpretacji autora, korygującej zastarzałe nieporozumienia, niewiedzę, a także ideologiczne animozje, mistycyzm żydowski stanowi ciągłość od wczesnego średniowiecza aż po współczesność. Ta frapująca książka jest tyleż historią, co analizą charakterystycznych wątków tego nurtu religijnego, próbą odnalezienia ich istoty i wzajemnych relacji.

Ta książka klasyka historii judaizmu Gershoma Scholema (1897–1982) pochodzi z najpłodniejszego okresu jego twórczości, z lat 50. XX wieku. Urodzony w Berlinie, już w 1923 roku osiadł na resztę życia w Jerozolimie. Stał się autorytetem w dziedzinie badań nad mistycyzmem żydowskim, a zwłaszcza nad jego najważniejszym nurtem – kabałą, której współczesna postać narodziła się pod koniec średniowiecza i od tego czasu współistnieje z tradycyjnym kultem. Kabała i jej symbolika jest nie tylko znakomitym, lecz także przystępnym wprowadzeniem do zagadnień mistycyzmu religijnego. Scholem rozważa tu naturalne i dotyczące nie tylko judaizmu pytanie o relacje między zawsze w jakiejś mierze wywrotowym mistycyzmem a religijnym establishmentem, między mistyczną wykładnią pism a ich tradycyjną lekcją. To także kwestia relacji między ezoteryczną symboliką a skłonną do racjonalizmu ortodoksją. Mistycyzm, zawsze młody, dynamiką swego żywego doświadczania Boga rozbija skupioną na prawie, kostniejącą w zakazach i nakazach ortodoksyjną tradycję. Te napięcia, jak się okazuje, nie mają tylko negatywnego charakteru. Kabała przysparza żywotności Torze. Mistyczne i ezoteryczne praktyki pogłębiają jej sens o żywe doświadczenie. Z badań Scholema wynika na przykład, że wbrew ludowej legendzie golem nie był wcale stworzonym przez człowieka monstrum, lecz formą takiego doświadczenia – medytacyjnym ćwiczeniem kabalistów. Wreszcie, jak pisze autor, „duchowe doświadczenia mistyków niemal nierozerwalnie krzyżowały się z historycznymi doświadczeniami wspólnoty żydowskiej”, a nawet „tworzyły z nimi zagadkową jedność”.