Kazimierz Krajewski

Nowogródzki Okręg Armii Krajowej należy do najciekawszych, a jednocześnie do niedawna najsłabiej zbadanych wielkich jednostek organizacyjnych Polskiego Państwa Podziemnego. Na ziemi nowogródzkiej rozgrywały się wydarzenia związane z walką z dwoma wrogami wolności naszego kraju – aparatem okupacyjnym narodowosocjalistycznej III Rzeszy Niemieckiej oraz komunistyczną partyzantką sowiecką, a po lipcu 1944 r. z Wojskami Wewnętrznymi NKWD i aparatem administracyjnym nowego okupanta – Związku Sowieckiego. Walka ta charakteryzowała się ogromną dynamiką i zaciętością. Polską akcję oddziałów partyzanckich uruchomiono tu znacznie wcześniej niż w pozostałych okręgach AK. To właśnie jej działania budowały swoistą akowską legendę kresów północno-wschodnich. Tutaj też podejmowano wielokrotnie, zgodnie z rozkazami KG AK, daremne próby unormowania stosunków z partyzantką sowiecką, a także oddolne lokalne inicjatywy zawieszenia broni z Niemcami. Każdy obwód (ośrodek), każdy batalion partyzancki Nowogródzkiego Okręgu AK zasługuje na odrębne opracowanie. Prac takich powstało jednak na przestrzeni dziesięcioleci niewiele, dosłownie kilka. Odtwarzanie dziejów nowogródzkiej AK z garści zachowanych rozkazów Komendy Okręgu, sprawozdań z akcji dywersyjno-partyzanckiej i innych materiałów wytworzonych w różnych ogniwach konspiracji może kojarzyć się z rekonstruowaniem rozbitej starej mozaiki. Warto jednak podejmować ten wysiłek, by ratować od zapomnienia pamięć o walce kresowych akowców, która w dzisiejszej Polsce jest tak mało znana.

Piąty tom słownika zawiera 121 biogramów ludzi, którzy nie pogodzili się z powojenną rzeczywistością i w najtrudniejszych czasach prowadzili walkę o niepodległą Polskę. Znajdziemy wśród nich przedstawicieli wszystkich chyba działań powojennej konspiracji: oficerów i żołnierzy struktur poakowskich (Delegatury Sił Zbrojnych i Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”), obozu narodowego (Narodowych Sił Zbrojnych i Narodowego Zjednoczenia Wojskowego), a także uczestników ruchu ludowego i piłsudczyków. Publikacja pozwala zrozumieć ich motywacje i drogi życiowe, a także formy oraz skalę oporu przeciw komunistycznej władzy w latach czterdziestych i pięćdziesiątych. Podziemie niepodległościowe walczące z komunistyczną dyktaturą było do czasu powołania NSZZ „Solidarność” największym społecznym ruchem przeciwstawiającym się komunistycznemu zniewoleniu. To ludzie, których dziś nazywamy Żołnierzami Wyklętymi, pierwsi stawili opór „władzy nieludzkiej”. Ocenia się, że przez szeregi podziemia przewinęło się w latach 1944–1956 nie mniej niż 200 tys. uczestników, spośród których blisko 20 tys. walczyło z bronią w ręku. Autorami biogramów zamieszczonych w prezentowanej publikacji są znawcy powojennej historii Polski, którym udało się dotrzeć do skrywanych w okresie PRL dokumentów i świadectw.

Album Nowogródczyzna naszych ojców poświęcony jest ziemi nowogrodzkiej w latach międzywojennych. Pokazuje odbudowę regionu zrujnowanego przez dwie wojny – światową i bolszewicką, polskie życie społeczne i gospodarcze, administrację, szkoły i działalność oświatową, życie kulturalne i religijne, sądy, policję, straż pożarną, koleje, jednostki Wojska Polskiego stacjonujące na tym terenie. Na starych fotografiach zobaczymy też życie codzienne mieszkańców, ludzi przy codziennej pracy i przy święcie. Ujrzymy też postacie odgrywające istotną rolę w życiu województwa nowogródzkiego. Z kart albumu wyłania się obraz ziemi nowogrodzkiej jako krainy zamieszkanej przez przedstawicieli różnych narodowości i religii, do 1939 r. na ogół zgodnie współistniejących obok siebie. Zobaczymy Nowogródczyznę jako jeden z elementów państwa polskiego, jedno z jej siedemnastu województw, uczestniczących w całości funkcjonowania złożonego mechanizmu Rzeczypospolitej. Na kartach albumu przewijać się będą postacie najważniejsze w dwudziestowiecznych dziejach Polski, pojawiające się na Nowogródczyźnie – naczelnik państwa Józef Piłsudski, prezydenci Stanisław Wojciechowski, Ignacy Mościcki i Władysław Raczkiewicz, marszałek Edward Rydz-Śmigły, gen. Władysław Anders i wielu innych. Lektura albumu uzmysławia, że tamten świat został zmieciony przez sowiecki i niemiecki potop, jak legendarna Atlantyda. Spalone dwory, świątynie zniszczone lub odebrane wiernym. Ujrzymy też ludzi tworzących polskie czasy na Nowogródczyźnie, którzy padli ofiarą dwóch systemów totalitarnych, niemieckiego narodowego socjalizmu i rosyjskiego komunizmu – poległych, zamordowanych, zesłanych do obozów koncentracyjnych i łagrów, wygnanych z ojcowizny, umierających na emigracyjnej tułaczce. W dzisiejszej Polsce niemal zupełnie zapomnianych.

Biografia wybitnego żołnierza Polskiego Państwa Podziemnego, a po latach lidera akowskiego ruchu kombatanckiego. Służbę rozpoczął we wrześniu 1939 r. w walce z najeźdźcą niemieckim, w latach 1939-1941 uczestniczył w konspiracji na terenie okupacji sowieckiej, był więźniem NKWD. Od 1941 r. w szeregach ZWZ-AK, później w Oddziałach Uderzeniowych Batalionów Kadrowych Konfederacji Narodu, scalonych z Armią Krajową. Przeszedł szlak bojowy wiodący przez Podlasie, Prusy Wschodnie, Grodzieńszczyznę, Nowogródczyznę i Ziemię Wileńską. Uczestniczył w operacji "Ostra Brama". Po wojnie w szeregach Zrzeszenia "Wolność i Niezawisłość". Aresztowany przez bezpiekę, wiele lat spędził w najcięższych komunistycznych więzieniach. Nie dał się złamać w śledztwie. Był jednym z twórców Stowarzyszenia PAX oraz współtwórcą Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, której strategię działania wytyczał przez wiele lat.

Dramatyczna i wciąż bardzo mało znana historia polskiej armii i partyzantki na Kresach Wschodnich w czasach drugiej wojny światowej i początków komunistycznej Polski. Kresy Wschodnie — sam termin może narzucać skojarzenie z niewielkim pasem ziemi na wschodzie II Rzeczypospolitej, a były to przecież obszary stanowiące ponad połowę terytorium ówczesnej Polski. To tam niemieccy i sowieccy najeźdźcy uścisnęli sobie dłonie we wrześniu 1939 roku, a po hitlerowskiej inwazji na Związek Radziecki właśnie na Kresach rozpętała się wojenna zawierucha, w której walkę toczyły dwa totalitarne reżimy i partyzantki kilku narodów na czele z Polakami. Wojna na Kresach nie skończyła się po kapitulacji Niemiec, trwała jeszcze przez kilka lat, a układy sił i sojuszy kilkukrotnie uległy zmianom. Książka Kazimierza Krajewskiego, historyka warszawskiego IPN-u, jest opowieścią o walce, którą na Kresach stoczyła Armia Krajowa. Od pierwszych polskich oddziałów, przez działalność w ramach AK, a następnie, już po jej rozwiązaniu, konflikt z nowym, „czerwonym” okupantem pod szyldami różnych podziemnych organizacji poakowskich. Historia, o której jeszcze niewiele uczą w szkołach: walka każdego z każdym – Wehrmacht, Polacy, Ukraińcy, Litwini, Żydzi, Armia Czerwona i komunistyczna partyzantka. Najpierw wojenny cyklon, który wymagał czasem nieoczekiwanych taktycznych sojuszy AK z Niemcami czy Sowietami. Potem dalsza walka „leśnych żołnierzy” z komunistycznym reżimem – bezpieką i wojskiem Polski Ludowej i ZSRR.

Biografia jednego z najwybitniejszych dowódców partyzantki AK na Kresach Północno-Wschodnich, absolwenta seminarium nauczycielskiego w Szczuczynie Nowogródzkim, oficera służby stałej Wojska Polskiego. Jeszcze za życia stał się postacią legendarną i taką pozostaje do dzisiaj - nie tylko dla stale zmniejszającego się grona Kresowiaków z Ziem Utraconych. Gdy w połowie 1943 roku wyruszał w pole, by podjąć otwartą walkę z Niemcami, towarzyszyło mu zaledwie kilku ochotników. Po roku dowodził już dwoma batalionami partyzanckimi Nowogródzkiego Okręgu AK (II i V batalionem 77 pp AK), liczącymi ponad tysiąc ludzi. Oddziały "Krysi" wykonywały spektakularne operacje bojowe odbijając więźniów (m.in. z więzienia w Lidzie) oraz likwidując niemieckie posterunki i garnizony. W poczuciu odpowiedzialności za ludzi i teren - pozostał na Kresach w warunkach nowej, sowieckiej okupacji. Stał się symbolem polskiego oporu wobec obu okupantów. Poległ 21 stycznia 1945 roku w walce z NKWD we wsi Kowalki.

Publikacja poświęcona jest stosunkowo mało znanej karcie działań sił zbrojnych Polskiego Państwa Podziemnego, jaką jest próba niesienia pomocy powstaniu warszawskiemu przez siły Armii Krajowej znajdujące się poza stolicą. W sierpniu i wrześniu 1944 r. Armia Krajowa miała pod bronią w głębi kraju kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy, którzy wykonywali zadania w ramach akcji „Burza” lub przygotowywali się do wystąpień z tą akcją związanych. Oczekując na pomoc z zewnątrz, od obcych, zarówno Sowietów, jak i aliantów zachodnich, należało też wykorzystać własne siły, jakimi wciąż dysponowała polska armia podziemna. W książce można znaleźć odpowiedź na pytanie, dlaczego podjęte wówczas działania w większości przypadków nie przyniosły oczekiwanych rezultatów, mimo ogromnej determinacji i poświęcenia wielu żołnierzy, którzy ruszyli na odsiecz Warszawie.

Tematem publikacji jest działalność jednostek partyzanckich sformowanych przez konspiracyjną organizację Konfederacja Narodu, wywodzącą się z przedwojennego Ruchu Narodowo-Radykalnego. Organizacja ta, licząca kilka tysięcy członków, została w 1943 r. włączona w skład AK, a jej oddziały partyzanckie – Uderzeniowe Bataliony Kadrowe – przeszły „na etat” KG AK. Oddziały te od 1942 r. prowadziły, ze zmiennym szczęściem, działania partyzanckie ukierunkowane na Kresy Wschodnie II RP. Operowały na Podlasiu, Białostocczyźnie, Litwie (etnicznej), w Prusach Wschodnich, na Nowogródczyźnie, Wileńszczyźnie i Polesiu, tracąc kilkuset poległych. Walcząc z niemieckimi siłami okupacyjnymi, podejmowały też działania mające na celu wyparcie z ziem polskich wrogiej partyzantki sowieckiej i band komunistyczno-rabunkowych. Autor opisuje ich szlak bojowy, a także podejmuje polemikę z przypisywanymi KN i UBK stereotypami czy też wręcz z ich „czarną legendą” powstałą jeszcze w czasach PRL.

Polska Walcząca – Historia Polskiego Państwa Podziemnego” to pierwsze w Polsce wydawnictwo przedstawiające, w sposób fachowy i kompletny, heroiczną walkę Polaków o niepodległość, poczynając od ostatnich strzałów kampanii wrześniowej, a kończąc na nierównym boju z oddziałami NKWD i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego. W naszej serii przedstawiamy wszystkie aspekty największej podziemnej armii świata, jaką była konspiracja polska, w jej wszystkich barwach i odcieniach. Zapraszamy do poznania niezwykłej historii ludzi pełnych odwagi i pogardy śmierci, którzy walczyli, często w beznadziejnej walce, o dobro dla nich najwyższe – niepodległą Polskę.