Namysło Aleksandra

Tematem książki są działania ludności w granicach przedwojennego polskiego Górnego na rzecz miejscowych Żydów i żydowskich więźniów zlokalizowanych na tym obszarze obozów koncentracyjnych i obozów pracy. Różne formy pozytywnych postaw zilustrowane zostały opisami indywidualnych historii ratowania ludności żydowskiej na wspomnianym terenie. Dotyczą one ponad 160 osób. Z tego ponad 96 proc. osób udzielało schronienia, pozostali pośredniczyli w znalezieniu kryjówki lub udzielali pomocy doraźnej. 112 osób pomagających zostało uhonorowanych tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata przez Yad Vashem. Ustalenie liczby tych, którzy otrzymali pomoc, nastręcza wiele trudności. Było to nie mniej niż 147 osób, z czego zdecydowana większość była ukrywana. Trudność pojawia się przy oszacowaniu liczby przebywających czasowo albo wymiennie w kryjówkach zbiorczych. Niepełne dane dotyczą również udzielających pomocy i otrzymujących pomoc podczas marszów ewakuacyjnych z KL Auschwitz. Relacje mieszkańców przedwojennego polskiego Górnego Śląska z ludnością żydowską w okresie II wojny światowej uwarunkowane były przede wszystkim sytuacją bytową, w jakiej znajdowali się w latach 1939-1943 r. miejscowi Żydzi. Do maja 1942 r., kiedy sytuacja ta była w miarę stabilna, ponieważ nie dochodziło jeszcze do masowych wywózek do KL Auschwitz, nie istniała wśród ludności żydowskiej jeszcze potrzeba szukania ratunku po tzw. „aryjskiej stronie”. Wzajemne kontakty, które wbrew zakazom nawiązywano, ograniczały się do prowadzenia nielegalnego handlu. Zbliżenie nastąpiło w okresie likwidacji gett (sierpień 1943 r.). Inicjatywę wyjścia poza getto podejmowali głównie Żydzi, ale często też zdarzały się przypadki, że to nieżydowscy mieszkańcy wychodzili z propozycją zapewnienia schronienia. Żydzi najczęściej szukali pomocy poza Zagłębiem, jak najdalej od miejsca ich dotychczasowej izolacji. Miejscem docelowym stawał się dla wielu z nich przedwojenny polski Górny Śląsk. Znajomości sprzed wojny, ale także względy humanitarne, religijne czy ideologiczne motywowały nieżydowskich mieszkańców tego obszaru do niesienia pomocy. Dla kilku ratujących to pieniądze czy ofiarowane lub obiecywane dobra materialne stanowiły zachętę do działania.

Publikacja stanowi częściowy rezultat prac prowadzonych w ramach projektu „Indeks Polaków zamordowanych i represjonowanych za pomoc Żydom w okresie II wojny światowej”.

W kręgu zagadnień podejmowanych w monografii znalazły się m.in. kwestie roli i znaczenia elit oraz przedstawicieli społeczności żydowskiej w okresie II wojny światowej, prezentacja ich postaw, zachowań, działań oraz mechanizmów postępowania. Autorzy tekstów starali się odpowiedzieć na pytania dotyczące trwania elit przedwojennych w warunkach okupacyjnych w celu wskazania zmian, odmienności lub elementów gwarantujących stałość pewnych procesów. Problematyka ta została przedstawiona zarówno w ujęciu globalnym, jak i w odniesieniu do regionalnych przykładów. W tekstach autorzy analizowali też status elit i przedstawicieli społeczności żydowskiej w kolejnych fazach wojny oraz zjawisko powstania nowych wojennych elit. Szczegółowo odniesiono się do losów prezesów i członków Judenratu oraz funkcjonariuszy ŻSP. Poruszono także kwestie obyczajów i życia codziennego elit w okresie okupacji oraz ich pracę społeczną i kulturalną. Przedmiotem zainteresowania autorów stał się temat działań podejmowanych na rzecz przetrwania członków elit, udzielanej im pomocy oraz denuncjacji tych osób. W tym celu analizowano także powojenne procesy sądowe osób oskarżonych o współpracę z okupantem, powoływano się na ich losy po zakończeniu wojny. Ważnym elementem książki jest też próba zdefiniowania terminu „elity żydowskie” oraz ukazanie stanu badań prowadzonych dotychczas nad tym tematem.