Adam Wątor

Książka o jednej z najwybitniejszych osobistości polskiego życia intelektualnego, politycznego i społecznego ostatnich dekad okresu zaborów i II RP. „Postać Jana Gwalberta Pawlikowskiego, reprezentanta polskiej popowstaniowej (1863 r.), galicyjskiej inteligencji, jest dziś wciąż jeszcze mało znana. Wszechstronnie wykształcony, obecny na salonach intelektualnych, całe swoje życie poświęcił działalności społecznej, ekonomicznej i politycznej. Był bez wątpienia „człowiekiem renesansu". Ciągle zaangażowany, zdobywający kolejne doświadczenia na różnych polach, w różnych dziedzinach, także zarządzaniu rodzinnym majątkiem ziemskim. Stale obecny w życiu kulturalnym, naukowym, gospodarczym i politycznym Galicji-Małopolski przez niemal sześćdziesiąt lat. Był miłośnikiem polskich Tatr i narodowej przyrody, prekursorem ekologii. W takim samym stopniu ukochał poezję Słowackiego, którego przez lata przybliżał polskiemu czytelnikowi. Był wreszcie mecenasem kultury, kontynuującym rodzinną pasję zbierania pamiątek przeszłości. [...] Pomysł na biografię Jana Gwalberta Pawlikowskiego zrodził się już kilka lat temu. I już wówczas rozpoczęliśmy żmudne poszukiwania śladów, tropów, którymi podążaliśmy, ciągle odnosząc wrażenie, że książki tej chyba nigdy nie zdołamy dokończyć. Ciągłe dopiski, niezliczone korekty powstającego tekstu, rozwijanie poszczególnych wątków, z towarzyszącą nam świadomością, że pojawia się ich coraz więcej, a później kolejne zmiany, skreślenia, uwagi, dygresje, wtrącenia, to obraz naszej pracy. Czasami były to tylko marginalia, innym razem istotne obserwacje i objaśnienia. Zawsze jednak pozostawał jakiś niedosyt, uczucie niespełnienia. Jaki jest efekt końcowy, rozsądzi zawsze krytyczny czytelnik. Jednego jesteśmy pewni, postać Pawlikowskiego nie była tematem przygodnym, pomysłem na kolejną książkę, ale wieloletnią podróżą po archipelagach ludzkiego życia. I nie chodziło tylko o to, aby opowiedzieć o losach naszego bohatera. Naszym zamysłem było zrozumieć Pawlikowskiego i czasy, w których żył". (z Przedmowy )

W Korespondencji i papierach… znajduje się 580 dokumentów różnej proweniencji: memoriałów politycznych, manifestów, deklaracji, programów, sprawozdań, rezolucji, ulotek wyborczych i agitacyjnych, rachunków finansowych, projektów ordynacji wyborczych, spisów działaczy Stronnictwa Demokratyczno–Narodowego. Niejako odrębną część stanowi bogata korespondencja z wybitnymi reprezentantami galicyjskich elit politycznych i intelektualnych, ale także działaczy, księży, urzędników, etc. Zgromadzone tutaj listy, telegramy, karty pocztowe są nie tylko interesującym świadectwem minionych czasów. Czytelnik będzie miał okazję zapoznać się niejako „od kuchni”: z procesem budowy struktur Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego, poszerzaniem politycznych wpływów, rywalizacją na galicyjskiej scenie politycznej, agitacją wśród wszystkich warstw społecznych (ziemian, chłopów, mieszczan), procesem budowy organizacji społecznych, gospodarczych, oświatowych i akademickich, wewnętrznymi dyskusjami, jakie toczyły się w środowiskach narodowych. Ponadto, równie bogaty materiał dotyczy życia społeczno-politycznego Galicji, aktywności w Sejmie Krajowym, wiedeńskiej Radzie Państwa i Kole Polskim. […] Przygotowana monografia źródłowa jest przede wszystkim pasjonującą opowieścią o nierzadko zapomnianych postaciach i wydarzeniach, o postawach, zjawiskach społecznych i politycznych, o różnorodnych punktach widzenia, wreszcie również o dylematach, jakie towarzyszyły polskim elitom. Słowem jest to książka, w której konkret przeplata się z heglowskim „duchem czasów”, w której constans zmienia się w historię ożywioną, w której czytelnik, nawet ten mniej wytrawny wyczuje stan panujących wówczas nastrojów – swoisty „klimat epoki” […] Dla polskiej epistolografii początku XX wieku Korespondencja i papiery polityczne Jana Gwalberta Pawlikowskiego z lat 1904-1914 stanowią bez wątpienia źródło bezcenne, swoiste galicyjskie opus magnum.

W moim przekonaniu monografia autorstwa Profesorów Sikorskiego i Wątora nie tylko porządkuje dotychczasowy stan badań, ale przede wszystkim  jest pierwszą w historiografii próbą- dodajmy udaną-kompleksowego ukazania dziejów Ligi Narodowej w zaborze pruskim. Historycy szczecińscy napisali dzieło wybitne, wielowątkowe, przedstawiające dzieje LN wszechstronnie, odkrywając fakty dotąd nieznane, wykorzystując przy tym ogrom zróżnicowanego materiału źródłowego i literatury przedmiotu (...) możemy mówić o monografii wręcz pionierskiej, stanowiącej cenne uzupełnienie legendarnej już pracy Stanisława Kozickiego. Fragment recenzji prof. Witolda Wojdyły