Leszek Kopciuch

Człowiek zawsze potrzebował wiedzy o kryteriach właściwego postępowania. Dostrzegał je w nakazach Boga, w powinnościach wynikających z własnej natury, w wymogach społecznych i tradycji, w różnorodnych wartościach, w jednostkowej lub zbiorowej korzyści. Ale też potrzebował zawsze pewności lub przynajmniej dostatecznego uzasadnienia tej wiedzy, zwłaszcza, że działał w obszarze, na którym się ścierały różne, często konfliktowe dążenia wielu osób. W tym sensie potrzeba takiego uzasadnienia nie jest obecnie czymś nowym, choć nabiera dziś nowej aktualności. A to ma przyczynę we współczesnych przemianach, które nas stawiają przed nowymi wyzwaniami. Współczesny świat to liberalizacja form życia, przyspieszający postęp naukowo-technologiczny, rewolucja informatyczna, nowe formy indywidualnej i społecznej komunikacji, przekształcenia demograficzne, rywalizacja cywilizacji, globalizacja i glokalizacja, zagrożenie terroryzmem, odradzający się fanatyzm i tendencje imperialne. Ujawniająca się w tych przemianach różnorodność wymaga ciągłych starań w poszukiwaniu racjonalnych, intersubiektywnie przekonujących i dających się przekazać w efektywnej argumentacji uzasadnień - również takich, które można wykorzystać przy rozwiązywaniu praktycznych problemów współczesności. Szukając takich uzasadnień, można formułować nowe typy argumentacji, ale można też - już w nowym świetle - sięgać do stanowisk historycznych.

Teksty zawarte w tej książce poruszają kwestię kryzysu ujętą z różnych stron i w wielu kontekstach. W rozdziałach "Wielość kryzysów i wielość wartości" oraz "Kryzys a "dehumanizacja" wykorzystuję obszerne fragmenty opublikowanych już wcześniej artykułów. Pierwszy z nich to tekst "Idea kryzysu w filozofii dziejów", drugi to opracowanie zatytułowane "Idea dehumanizacji w XX-wiecznych koncepcjach kryzysu kultury". Wykorzystane fragmenty obu tekstów zostały jednak w książce uzupełnione i znacząco poszerzone. Czytelnik znający problematykę analizowaną w "Szkicach systematycznych z filozofii dziejów" zauważy też zapewne, że w niniejszym opracowaniu podejmuję ponownie tematy, przywołuję niektórych autorów i koncepcje, o których traktowałem już w poprzedniej książce. Ale również w tym przypadku dzieje się to w kontekście innego głównego problemu, który sprawia, że znajdują one nieco inne oświetlenie. Z Wprowadzenia

Aksjologiczny pluralizm jest kluczowy. Akceptując tezę, że jest wiele różnych wartości – różnych co do treści, dziedziny, rangi, czasu i mocy obowiązywania – można zrozumieć wielość typologicznie różnych odmian kreatywności; choć są one swoiste i odrębne, to przecież są równocześnie zasadnym przykładem kreatywności: nie ma znaczenia, czy mówimy o genialnym i wyszukanym pomyśle artystycznym, który rewolucjonizuje poezję i poetyckie środki artystyczne, czy też o „przyziemnym” pomyśle technicznym, który oddziałuje tylko w ten sposób, że efektywnie usprawnia zbiór truskawek. Przyjmując wielość wartości, można też zrozumieć wielość różnych historycznie form kreatywności, co staje się szczególnie potrzebne, gdy chce się zrozumieć zasadniczą przemianę, która charakteryzuje współczesne podejście do kwestii ludzkiej natury i możliwe przypisanie jej otwartego i dynamicznego charakteru.

Nowość perspektywy rozwijanej w tej książce tkwi w sposobie interpretacji modelu praktycznego, teoretycznego i teoretyczno-praktycznego. Oryginalny jest również pomysł, by zamiast podziału na model optymistyczny i pesymistyczny (najczęściej utożsamianego z podziałem na stanowiska uznające postęp historyczny oraz stanowiska, które go kwestionują) posługiwać się bardziej efektywnym podziałem na stanowiska optymistyczne i antyoptymistyczne. Nowy jest także sposób klasyfikacji poszczególnych koncepcji w ramach stanowisk modelowych. Już z tego widać, że cały ciężar rozważań spoczywa na szczegółowych i systematycznych analizach głównych problemów i stanowisk w filozofii dziejów.

Przez długi czas, gdy w Polsce pisano o filozofii Nicolaia Hartmanna, rozpoczynano zwykle od stwierdzenia, że jego filozofia nie uzyskała dotąd należnego jej przebadania i opracowania. Sytuacja się zmieniła, bowiem ostatnie dziesięciolecia przyniosły wiele ważnych, ogólnych i szczegółowych opracowań podejmowanych w niej zagadnień. Do ich grona pretenduje także zbiór tekstów, które Czytelnik znajdzie w tej książce. Poszczególne rozdziały napisali autorzy, którzy z jednej strony zajmują się różnymi aspektami dorobku Hartmanna, z drugiej zaś w swym stosunku do jego filozofii oraz w jej ocenach przyjmują różne postawy, dostrzegając w niej więcej lub mniej idei wartych kontynuacji czy - wręcz przeciwnie - wartych zarzucenia. Wielogłos autorów nie zawsze jest więc zgodny. Ze wszystkich jednak tekstów, również tych krytycznych, wyłania się różnorodność i teoretyczne bogactwo koncepcji pozostawionych przez Hartmanna.

Teksty zawarte w niniejszej publikacji zostały uporządkowane w czterech częściach. Pierwsza obejmuje opracowania teoretyczne, których autorzy stawiają kwestie systematyczne, pytając o to, czym jest wolność i jaką pełni funkcję w strukturze społecznej dynamiki. W tej części został też umieszczony tekst przedstawiający meandry polskich zmagań o wolność w latach 70. ubiegłego wieku. Druga część obejmuje teksty o charakterze historyczno-filozoficznym, jednakże również ich autorzy, nawet jeżeli analizują poglądy konkretnych filozofów, stawiają kwestie systematyczne, pytając o zasadność analizowanych koncepcji, krytykując je lub afirmując. Trzecia część ma w największym stopniu charakter interdyscyplinarny, gdyż skupia opracowania przedstawiają210xce wolność w kontekstach statyki i dynamiki społecznej, wyzwań i zadań pedagogiki, bioetyki i innych kultur, a także problematyki ustrojowej i innych kwestii życia politycznego. Wreszcie czwarta część zawiera teksty, które analizują różne, czasami niespodziewane oblicza zniewolenia, przymusu i utraty wolności.