Andrzej Szczerski

The year 1989 marked the end of one era and the beginning of another—the period of post-communist transformation. Similar processes were taking place in other former Eastern Bloc countries that were declaring free elections, reclaiming full sovereignty, building democracy, and completely changing their economies in favor of free-market capitalism. The several historic months in the latter half of 1989 came to be known as the “Autumn of Nations” and ushered in the total liberation of East-Central Europe from Soviet domination. Less than two years later, the Soviet Union itself collapsed, signaling the end of the Cold War in Europe. The new era brought not only political and economic changes, but also cultural ones which would lead to reclaiming individual liberties and other civil rights, as well as to the rebuilding of national identities within the European community which could now, finally, encompass the entire continent. Culture became a moving force for change, as censorship was abolished, monuments to communist heroes were removed, and streets renamed. The radical cultural changes reverberated in the art of the period, its ideology, and the system of institutional sponsorship that promoted the three approaches most popular with artists. Many of them engaged in the changes directly, creating works that either commented on current events or proposed what they believed to be the right direction for the transformation to take. Others, although preferring to observe from a distance, highlighted the diverse contexts and historical antecedents generated by the cultural identities of countries, regions, or even artistic centers, in which the changes were rooted. The third contribution of contemporary art was its role in shaping how we remember the communist period, by on the one hand questioning the past, and on the other accenting the persistence of the traces it left behind, thereby inviting reflection on its negative as well as its positive ramifications. The art created in these circumstances and that related directly to the post-1989 transition, democracy, and a free-market economy can be united under the name “art of the transformation” and it is the subject of this publication. Andrzej Szczerski is a historian and art critic, assistant professor in the Art History Institute of the Jagiellonian University, and the research deputy director of the National Museum in Krakow in 2016–2018. The author of numerous publications on the art of 19th and 20th century as well as on contemporary art.

Książka dra hab. Andrzeja Szczerskiego porusza bardzo istotny problem, który nie doczekał się całościowego opracowania ani w polskiej, ani w zagranicznej literaturze przedmiotu. Książka wypełnia więc istotną lukę w naszej wiedzy dotyczącej najnowszej sztuki polskiej oraz sztuki naszych bliższych i dalszych sąsiadów. Autor umiejętnie łączy w swoim tekście problematykę ogólną ze szczegółowo zaprezentowanymi według przyjętej przez niego koncepcji przykładami dzieł i projektów artystycznych twórców wywodzących się z państw Europy Środkowo-Wschodniej. Pomaga mu w tym także doświadczenie kuratorskie – był kuratorem paru istotnych wystaw poświęconych sztuce współczesnej. prof. dr hab. Tomasz Gryglewicz Dr hab. Andrzej Szczerski – historyk sztuki, wykładowca w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Wykładał także na Uniwersytecie Goethego we Frankfurcie nad Menem i Uniwersytecie w St Andrews. Wiceprezes Międzynarodowego Stowarzyszenia Krytyków Sztuki AICA (2013–2015) i prezes Sekcji Polskiej AICA (2009–2017). Autor publikacji poświęconych sztuce XIX i XX wieku oraz sztuce współczesnej, w tym książek Modernizacje. Sztuka i architektura w nowych państwach Europy Środkowo-Wschodniej 1918–1939 (Łódź 2010), Views of Albion. The Reception of British Art and Design in Central Europe, 1890–1918 (Oxford 2015) i Cztery nowoczesności. Teksty o sztuce i architekturze polskiej XX wieku (Kraków 2015). Kurator wystaw, m.in. „Symbolism in Poland and Britain” w Tate Britain w Londynie (2009), The Power of Fantasy. Modern and Contemporary Art from Poland” w BOZAR Centre for Fine Arts w Brukseli (2011), „Lwów 24 czerwca 1937. Miasto, architektura, modernizm” w Muzeum Architektury we Wrocławiu (2016–2017) i „#dziedzictwo” w Muzeum Narodowym w Krakowie (2017–2018).

W najnowszej książce Andrzeja Szczerskiego omówione zostały cztery interpretacje nowoczesności, związane z konkretnymi okresami historycznymi: ostatnimi latami zaborów, niepodległością II Rzeczypospolitej, czasem PRL oraz odzyskaną po 1989 roku wolnością. Ich wyrazem są projekty w stylu zakopiańskim, inspiracje językiem esperanto, modernistyczna architektura i awangardowa sztuka dwudziestolecia, komentujące zimnowojenną rzeczywistość malarstwo lat 50. i 60., rozwój hoteli i ośrodków wypoczynkowych w latach 70., a także inspirowane modernizmem wzornictwo i sztuka ostatniego dwudziestolecia. Cztery nowoczesności to nowy, proponujący niestereotypową perspektywę głos w debacie o procesach modernizacyjnych w historii Polski. Zdaniem autora, kultura polska XX wieku potrafiła w oryginalny sposób postrzegać nowoczesne hasła, unikając naśladownictwa i wtórności. Nie warto więc przeciwstawiać „polskości” i „nowoczesności”, a „nowoczesność” należy uznać za integralną część polskiego dziedzictwa.